Κείμενο – Επιμέλεια: Μαριέλα Αλεποπούλου Μεντίζη
Ο Αμεντέο ή “Ντέντο” Μοντιλιάνι ήταν Ιταλός ζωγράφος και γλύπτης. Γεννήθηκε το 1884 στη Λιβόρνο της Ιταλίας. Τα πορτραίτα του και τα γυμνά του, τα οποία χαρακτηρίζονται από ασύμμετρες συνθέσεις, αποτελούν σημαντικά έργα του 20ου αιώνα.
Ο Μοντιλιάνι ήταν το μικρότερο από τα τέσσερα παιδιά που γεννήθηκαν από εβραίους γονείς, τον Φλαμίνο και την Ευγενία, στο Λιβόρνο της Ιταλίας, όπου υπήρχε μεγάλη εβραϊκή κοινότητα. Λίγο πριν από τη γέννησή του, οι οικογενειακές επιχειρήσεις είχαν περάσει δύσκολες στιγμές, αναγκάζοντας τους Μοντιλιάνι να κηρύξουν πτώχευση. Η γέννηση του Αμεντέο είχε ως αποτέλεσμα τη διάσωση πολλών πολύτιμων κειμηλίων. Την ώρα της γέννησης του οι στρατιώτες πήγαν να κατασχέσουν τα έπιπλα. Υπήρχε όμως ένα παλιό ιταλικό έθιμο που απαγόρευε την κατάσχεση οποιουδήποτε περιουσιακού στοιχείου στο κρεβάτι μιας γυναίκας που γεννούσε.
Ο πατέρας και η αδελφή της μητέρας του, ο Isaac και η Laure Garsin, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ανατροφή του Αμεντέο. Οι Γκάρσιν ήταν ιδιαίτερα μορφωμένοι, εισάγοντας τον Αμεντέο στη λογοτεχνία, την ποίηση, τη φιλοσοφία και τις εικαστικές τέχνες σε νεαρή ηλικία. Το 1895, ο Αμεντέο προσβλήθηκε από την πρώτη από πολλές σοβαρές ασθένειες με τις οποίες πάλεψε καθ’ όλη τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας, με αποτέλεσμα να στερηθεί την συμβατική εκπαίδευση. Ενώ έπασχε από τύφο, είπε για πρώτη φορά στη μητέρα του την επιθυμία του να γίνει ζωγράφος. Αν και η Ευγενία προτιμούσε μια ακαδημαϊκή εκπαίδευση για τον γιο της, αργότερα συμφώνησε με την επιθυμία του, όπως διηγείται στο ημερολόγιό της: “Την πρώτη Αυγούστου [1898] αρχίζει μαθήματα ζωγραφικής, κάτι που ήθελε να κάνει εδώ και πολύ καιρό. Πιστεύει ότι είναι ήδη ζωγράφος”. Την επόμενη χρονιά, ο Amadeo εγκατέλειψε εντελώς το κανονικό του σχολείο για να σπουδάσει με τον δάσκαλο του σχεδίου, τον Guglielmo Micheli.
Το 1901 διαγνώστηκε με φυματίωση. Οι επισκέψεις στα μουσεία της Νάπολης, της Ρώμης, της Φλωρεντίας και της Βενετίας τον εξοικείωσαν με την κλασική ιταλική ζωγραφική και γλυπτική, τροφοδοτώντας τον ενθουσιασμό του για τις καλές τέχνες, Μετά την επιστροφή του στο Λιβόρνο, έπεισε τη μητέρα του να του επιτρέψει να μετακομίσει στη Φλωρεντία, όπου σπούδασε σχέδιο στη Scuola Libera di Nudo. Στη Φλωρεντία, ο Μοντιλιάνι γνωρίστηκε με τον Μανουέλ Ορτίζ ντε Ζαράτε, έναν καλλιτέχνη που είχε συνεργαστεί με τους ιμπρεσιονιστές. Ενθουσιασμένος από τις περιγραφές του Ζαράτε για το Παρίσι και την πρωτοπορία, ο Μοντιλιάνι αποφάσισε να ακολουθήσει τις φιλοδοξίες του εκεί, αλλά η μητέρα του τον ενθάρρυνε να παραμείνει στη Φλωρεντία.
Πιθανώς επηρεασμένος από τον θαυμασμό του για τον Μιχαήλ Άγγελο, μετακόμισε στην Πιετρασάντα το 1903 για να αφιερωθεί στη γλυπτική, αλλά βρήκε τις δυνάμεις του ανεπαρκείς για την επίπονη και χρονοβόρα διαδικασία της λιθογλυπτικής.
Μέσα στην ατμόσφαιρα των τοπικών μπαρ και καφετεριών μυήθηκε στις παράνομες ουσίες. Δυσαρεστημένος όμως με την καλλιτεχνική σκηνή στην Ιταλία μετακόμισε στο Παρίσι το 1906.
Στην αρχή εγκαταστάθηκε στην Μονμάρτη όπου ζούσε σε ένα κοινόβιο για αδέκαρους καλλιτέχνες. Γράφτηκε στην Académie Colarossi και πέρασε τους πρώτους μήνες επισκεπτόμενος γκαλερί και μουσεία της περιοχής. Σύντομα απορροφήθηκε από τον κύκλο του Bateau Lavoir, στον οποίο συμμετείχαν οι Juan Gris, Max Jacob, Pablo Picasso και André Salmon, μεταξύ άλλων γνωστών καλλιτεχνικών και λογοτεχνικών προσωπικοτήτων. Ο Μοντιλιάνι επικεντρώθηκε στη ζωγραφική. Τα έργα αυτής της περιόδου δείχνουν μια μεγάλη εκτίμηση για τους μεταϊμπρεσιονιστές.
Τα πρώτα του έργα στη ζωγραφική ήταν έντονα επηρεασμένα από τα έργα του Ανρί ντε Τουλούζ Λοτρέκ, αργότερα όμως στράφηκε προς τις επιρροές του Πωλ Σεζάν. Μια έκθεση τριών πινάκων το 1906 στην γκαλερί Laura Wylda απέτυχε να δημιουργήσει πωλήσεις ή ενδιαφέρον για το έργο του Μοντιλιάνι. Πλησίαζε τις γκαλερί από πόρτα σε πόρτα, καταφεύγοντας μερικές φορές στο να ανταλλάσσει την τέχνη του με τρόφιμα ή άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Η απογοήτευση για την έλλειψη επιτυχίας οδήγησε τον Μοντιλιάνι στην κατάχρηση ναρκωτικών και αλκοόλ, επιδεινώνοντας περαιτέρω τα προβλήματα υγείας του. Η συνάντησή του το 1907 με τον Paul Alexandre, έναν νεαρό γιατρό που έγινε φίλος και απαραίτητος προστάτης του έργου του, του έδωσε μια ανανεωμένη αίσθηση ολοκλήρωσης και μια σταθερή πηγή εργασίας.
Μέχρι τα 26 έτη του αναζητούσε τον αγοραίο έρωτα, κάτι που άλλαξε όταν γνώρισε της Ρωσίδα ποιήτρια Άννα Αχμάτοβα. Η Άννα εγκατέλειψε τον σύζυγό της και έζησε για έναν χρόνο περίπου με τον Μοντιλιάνι, αναγκάστηκε όμως να τον εγκαταλείψει εξαιτίας του βίαιου χαρακτήρα του και να επιστρέψει στον σύζυγό της.
το 1909, μέσω του Αλεξάντρ, ο Μοντιλιάνι γνώρισε τον Ρουμάνο γλύπτη Κονσταντίν Μπρανκούζι γεγονός που τον έκανε να στραφεί εξ ολοκλήρου στη γλυπτική και να εγκαταλείψει την ζωγραφική μέχρι το 1915. Τα γλυπτά του ήταν επηρεασμένα από την πρωτόγονη τέχνη της Καμπότζης και της Αφρικής, σώζονται όμως ελάχιστα γιατί τα περισσότερα τα κατέστρεψε ο ίδιος ο καλλιτέχνης. Το 1912 όμως εγκατέλειψε τελείως την γλυπτική και επέστρεψε στη ζωγραφική. Μέσα σε 5 χρόνια, από το 1915 ως το 1920 ο Μοντιλιάνι δημιούργησε πάνω από 300 πίνακες.
Το 1914, ο Μαξ Τζέικομπ σύστησε τον Μοντιλιάνι στον έμπορο τέχνης Πολ Γκιγιόμ, ο οποίος αγόρασε αρκετούς πίνακες και συμφώνησε να προωθήσει το έργο του. Τα κέρδη του Μοντιλιάνι, ωστόσο, παρέμεναν πενιχρά και συνέχισε να προσφέρει τα σχέδιά του από πόρτα σε πόρτα. Τον Ιούλιο γνώρισε την Αγγλίδα συγγραφέα και ποιήτρια Emily Alice Haigh (γνωστή με το ψευδώνυμο Beatrice Hastings), η οποία έγινε η ερωμένη του και το θέμα πολλών πινάκων. Αμέσως μετά τον χωρισμό τους, αρρώστησε σοβαρά από υποσιτισμό και αλκοολισμό.
Ο Μοντιλιάνι άρχισε να συνεργάζεται με τον Πολωνό ποιητή και έμπορο τέχνης Leopold Zborowski, ο οποίος διοργάνωσε την πρώτη και μοναδική ατομική έκθεση του καλλιτέχνη στη διάρκεια της ζωής του, στη γκαλερί Berthe Weill τον Δεκέμβριο του 1917. Η έκθεση προκάλεσε κοσμοσυρροή καθώς τα έργα του ήταν γυμνά μεγάλου μεγέθους. Ξέσπασε όμως τεράστιο σκάνδαλο και τελικά η αστυνομία απαγόρευσε την έκθεση.
Το 1917, ο Μοντιλιάνι γνώρισε την Jeanne Hebuterne, μια νεαρή φοιτήτρια τέχνης από την Académie Colarossi. Οι δυο τους ερωτεύτηκαν και η Hebuterne έγινε αργότερα σύζυγός του.
Το 1918, εν μέσω πολέμου στον οποίο δεν μπόρεσε να καταταγεί στον στρατό λόγω της εύθραυστης υγείας του, ο Μοντιλιάνι μετακόμισε στην Κυανή Ακτή μαζί με την Jeanne. Εκεί ζωγράφισε 25 πορτρέτα της που αποτελούν τα πιο ακριβοπληρωμένα και δημοφιλή έργα του.
Στις 29 Νοεμβρίου 1918 η Ζαν γέννησε την κόρη τους. Στις 24 Ιανουαρίου 1920 ο Μοντιλιάνι πέθανε στο νοσοκομείο Σαριτέ από φυματιώδη μηνιγγίτιδα σε ηλικία 36 ετών. Μια μέρα μετά η Ζαν, που ήταν έγκυος στο δεύτερο παιδί τους, αυτοκτόνησε καθώς δεν μπόρεσε να αντέξει τον θάνατο του αγαπημένου της. Στην κηδεία του παρευρέθηκε τεράστιο πλήθος κόσμου.
Κατά την διάρκεια της ζωής του ο Μοντιλιάνι ζωγράφισε μεγάλες προσωπικότητες του καλλιτεχνικού και λογοτεχνικού κόσμου όπως ο Juan Gris, o Jacques Lipchitz, o συγγραφέας Jean Cocteau και ο ποιητής Max Jacob, με τους οποίους μάλιστα διατηρούσε φιλικές σχέσεις. Η φήμη του εξαπλώθηκε μετά τον θάνατό του με μια ατομική έκθεση στη γκαλερί Bernheim-Jeune το 1922. Η αξία του ως καλλιτέχνης επισκιάστηκε από την διαταραγμένη ζωή του και το τραγικό τέλος του. Σήμερα όμως αναγνωρίζεται ως ένας από τους πιο σημαντικούς και πρωτότυπους καλλιτέχνες της εποχής του.
Ζουάν Μιρό – Ο Καταλανός σουρεαλιστής καλλιτέχνης
“Η ζωή μου χωρίς τη ζωγραφική.. είναι μισή” – Συνέντευξη με τη ζωγράφο Ζάννα Αρτέμη
Μιχάλης Μαδένης – Οι εξόριστοι: Ατομική έκθεση στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος
